تفضل حسینخانتفضل حسین خان، مشهور به خان علامه، ریاضیدان و حکیم شبه قاره هند در قرن دوازدهم و سیزدهم می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - سال تولد تفضل ۳ - اختلاف درباره محل تولد تفضل ۴ - اساتید تفضل ۵ - تفضل و تدریس علوم ۶ - تسلط تفضل بر زبان‌های مختلف ۷ - تفضل و علاقه به موسقی ۸ - مذهب تفضل ۹ - تفضل سفیر و نایب آصف الدوله ۱۰ - وفات تفضل ۱۱ - فرزندان تفضل ۱۲ - شاگردان تفضل ۱۳ - تالیفات تفضل ۱۴ - فهرست منابع ۱۵ - پانویس ۱۶ - منبع ۱ - نام کامل تفضلنام کامل وی تفضل حسین بن اسداللّه بن کرم اللّه لاهوری است. [۱]
مرتضی حسین صدرالافاضل، مطلع الانوار: احوال دانشوران شیعه پاکستان و هند، ج۱، ص۱۵۸، ترجمه محمدهاشم، مشهد ۱۳۷۴ ش.
[۲]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۷، ص۱۱۲، ج۷، حیدرآباد دکن ۱۳۷۸/۱۹۵۹.
۲ - سال تولد تفضلتفضل در سال ۱۱۴۰ به دنیا آمد. [۳]
حسین عارف نقوی، تذکره علمای امامیه پاکستان، ص۴۶۱، اسلام آباد ۱۳۶۳ ش.
۳ - اختلاف درباره محل تولد تفضلدر باره محل تولد تفضل اختلاف نظر وجود دارد؛ برخی آن را سیالکوت [۴]
رحمان علی، تذکره علمای هند، ج۱، ص۳۶، لکهنو ۱۹۱۴.
[۵]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۷، ص۱۱۲، ج۷، حیدرآباد دکن ۱۳۷۸/۱۹۵۹.
و برخی کشمیر [۶]
امین، اعیان الشیعه، ج۳، ص۶۳۲.
دانسته‌اند. در لاهور و شاه جهان آباد پرورش یافت. [۷]
امین، اعیان الشیعه، ج۳، ص۶۳۲.
۴ - اساتید تفضلتفضل ابتدا حکمت را از شیخ محمد وجیه دهلوی و ریاضیات را از میرزا محمدعلی بن میرزاخیراللّه مهندس آموخت. در هجده سالگی به لکهنو رفت و نزد شیخ محمدحسن بن غلام مصطفی لکهنوی (متوفی ۱۱۹۹) شرح مواقف میرسید شریف جرجانی را خواند، [۸]
تذکره علمای هند، لکهنو ۱۹۱۴.
[۹]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۷، ص۱۱۲، ج۷، حیدرآباد دکن ۱۳۷۸/۱۹۵۹.
مدتی نیز در بنارس شاگرد شیخ محمدعلی حزین لاهیجی، مورخ و شاعر ایرانی، بود. [۱۰]
عبداللطیف بن ابیطالب شوشتری، تحفة العالم، ج۱، ص۲۸۷، ذیل التحّفه، چاپ صمد موحد، تهران ۱۳۶۳ ش.
۵ - تفضل و تدریس علومتفضل ریاضیات و فقه و کلام تدریس می‌کرد. ۶ - تسلط تفضل بر زبان‌های مختلفتفضل به عربی، فارسی، انگلیسی و لاتینی تسلط داشت. [۱۱]
عبداللطیف بن ابیطالب شوشتری، تحفة العالم، ج۱، ص۳۶۴ـ ۳۶۵، ذیل التحّفه، چاپ صمد موحد، تهران ۱۳۶۳ ش.
۷ - تفضل و علاقه به موسقیتفضل به موسیقی بسیار علاقه‌مند بود. [۱۲]
مرتضی حسین صدرالافاضل، مطلع الانوار: احوال دانشوران شیعه پاکستان و هند، ج۱، ص۱۶۰، ترجمه محمدهاشم، مشهد ۱۳۷۴ ش.
۸ - مذهب تفضلتفضل شیعی مذهب بود. ۹ - تفضل سفیر و نایب آصف الدولهآصف الدوله، امیرشیعی مذهب لکهنو، در سال ۱۲۰۳ تفضل را به سفیری خود به کلکته فرستاد، [۱۳]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۷، ص۱۱۲، حیدرآباد دکن ۱۳۷۸/۱۹۵۹.
و در سال ۱۲۱۱ او را به نیابت دربار خود منصوب کرد، ولی تفضل بعد از فوت آصف الدوله استعفا کرد و دوباره به تدریس و مطالعه پرداخت.
۱۰ - وفات تفضلتفضل درسال ۱۲۱۵ درگذشت و در بنارس به خاک سپرده شد. [۱۴]
عبداللطیف بن ابیطالب شوشتری، تحفة العالم، ج۱، ص۳۶۶ـ۳۶۷، ذیل التحّفه، چاپ صمد موحد، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۵]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۷، ص۱۱۲، ج۷، حیدرآباد دکن ۱۳۷۸/۱۹۵۹.
[۱۶]
رحمان علی، تذکره علمای هند، ج۱، ص۳۷، لکهنو ۱۹۱۴.
۱۱ - فرزندان تفضلتفضل پسری به نام نواب تجمل حسین خان داشت که در لکهنو زندگی می‌کرد و حسینیه‌ای به یاد او ساخته‌اند که هنوز هم برجاست. [۱۷]
مرتضی حسین صدرالافاضل، مطلع الانوار: احوال دانشوران شیعه پاکستان و هند، ج۱، ص۱۶۲، ترجمه محمدهاشم، مشهد ۱۳۷۴ ش.
۱۲ - شاگردان تفضلتفضل شاگردان بسیاری داشت، از جمله نواب سعادت علیخان (متوفی ۱۲۲۹)، نواب فریدالدوله وزیر شاه عالم پادشاه (متوفی ۱۲۴۴)، و مفتی علی کبیرمچهلی شهری (متوفی ۱۲۶۹). ۱۳ - تالیفات تفضلآثار تفضل اغلب در زمینه ریاضی است. از جمله آثار اوست: دو رساله در جبر و مقابله؛ شرح مخروطات اپولونیوس ( بلیناس )؛ شرح مخروطات ویپل ؛ و شرح مخروطات سیمسون ؛ کتابی در علم هیئت حکمای اروپایی (این کتابها مدتی کتاب درسی بودند)؛ ترجمه فارسی کتاب اصول ریاضی حکمت طبیعی تألیف نیوتن [۱۸]
مرتضی حسین صدرالافاضل، مطلع الانوار: احوال دانشوران شیعه پاکستان و هند، ج۱، ص۱۶۰، ترجمه محمدهاشم، مشهد ۱۳۷۴ ش.
[۱۹]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۷، ص۱۱۳، ج۷، حیدرآباد دکن ۱۳۷۸/۱۹۵۹.
تعلیقه بر یکی از براهین ابطال جزء لایتجّزی که ملاصدرا در شرح هدایة الحکمة ذکر کرده است [۲۰]
اکبر ثبوت، «شرح هدایه صدرا در هند»، ج۱، ص۱۰۴، خردنامه صدرا، ج۱، ش ۳ (فروردین ۱۳۷۵).
ترجمه فارسی تحریرالمساکن خواجه نصیرالدین طوسی [۲۱]
اعجازحسین بن محمدقلی کنتوری، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب والاسفار، ج۱، ص۱۲۰، قم ۱۴۰۹.
[۲۲]
آقابزرگ طهرانی الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۴، ص۱۳۴.
و حواشی و تعلیقاتی بر کتاب‌های فقه و حدیث . [۲۳]
محمدعلی حبیب آبادی، مکارم الاثار در احوال رجال دوره قاجار، ج۲، ص۵۴۷، ج۲، اصفهان ۱۳۶۲ ش.
۱۴ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی الذریعة إلی تصانیف الشیعه. (۲) امین، اعیان الشیعه. (۳) اکبر ثبوت، «شرح هدایه صدرا در هند»، خردنامه صدرا، ج۱، ش ۳ (فروردین ۱۳۷۵). (۴) محمدعلی حبیب آبادی، مکارم الاثار در احوال رجال دوره قاجار، ج۲، اصفهان ۱۳۶۲ ش. (۵) عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۷، حیدرآباد دکن ۱۳۷۸/۱۹۵۹. (۶) رحمان علی، تذکره علمای هند، لکهنو ۱۹۱۴. (۷) عبداللطیف بن ابیطالب شوشتری، تحفة العالم، ذیل التحّفه، چاپ صمد موحد، تهران ۱۳۶۳ ش. (۸) حسین عارف نقوی، تذکره علمای امامیه پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۳ ش. (۹) مرتضی حسین صدرالافاضل، مطلع الانوار: احوال دانشوران شیعه پاکستان و هند، ترجمه محمدهاشم، مشهد ۱۳۷۴ ش. (۱۰) اعجازحسین بن محمدقلی کنتوری، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب والاسفار، قم ۱۴۰۹. ۱۵ - پانویس
۱۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تفضل حسین خان»، شماره۳۷۲۵. |